تاریخ هنر در ایران

نویسنده: مجتبی راستگو

شنبه 87/9/9 ساعت 3:46 صبح

مظفرپسر منصور یکی از نقاشان دربار ابوسعید بود، ولی مشهورتر از او استاد سعید میرک نقاش بود استاد کمال الدین بهزاد شاگرد او بود.

رشد خوشنویسی و تذهیب در این عهد در خور توجه است. مهم ترین پدیده ای که در خطاطی بروز کرد ابداع خط نستعلیق بود که از ترکیب دو خط نسخ و تعلیق به وجود آمد. این امر به همت خوشنویس مشهور میرعلی تبریزی صورت گرفت که شاهکار وی خطاطی همای و همایون، اثر خواجوی کرمانی است که جنید هم نقاشی های آن را کشیده است. از دیگر خوشنویسان این دوره (نستعلیق) می توان به میرزا جعفر تبریزی، اظهر تبریزی و سلطانعلی مشهدی اشاره کرد.

هنر تذهیب در این دوره از هنر چینی تأثیر فراوان می پذیرد و استفاده از عناصر تصویری مانند ابر چینی، اژدها و پرندگان و دقت در جزئیات طبیعت مورد استفاده هنرمندان قرار می گیرد. همچنین در هنر سفال گری نیز تأثیر سفال گری چینی به شدت محسوس بود.

فن و هنر کاشی کاری از هنرهای مورد توجه در این دوران است که بهترین نمونه های آن در مسجد گوهر شاد، گورتیمور مسجد کبود و محراب معروف مدرسه امامی در اصفهان مشاهده می شود. در این دوره شیوه جدیدی نیز مورد استفاده قرار می گیرد که معرق کاری یا کاشی موزاییک نام دارد.

هنر قالی بافی در این دوره دچار تحول شد و طرح های هندسی جای خود را به اشکال توریقی و طوماری داد که در داخل مناطق و اشکال ترنج کشیده می شد. در دوره صفویه و در پی آرامش و امنیتی که در این دوران بر ایران حکمفرما بود، هنر نیز در مقایسه با ادوار تاریخی دیگر رشد و تکامل بیشتری یافت.

معماری ایرانی عصر اسلامی مراحل پختگی و تکامل خود را پشت سر گذاشته بود، خاصه در زمینه تزیینات ساختمانی مانند معرق، گچ بری، کاشی هفت رنگ، منبت و مشبک، پس از تغییر پایتخت صفویان از قزوین به اصفهان (حدود سال 1000 قمری) بزرگ ترین شاهکارهای معماری ایرانی – اسلامی در این شهر به وجود آمد، میدان نقش جهان، مسجد شاه، عمارت عالی قاپو، مسجد شیخ لطف الله و بازار شاهی از جمله این شاهکارهای هنر معماری بود.

در اوایل حکومت صفوی، نقاشی همان راه مکتب هرات را ادامه میداد اما آمدن کمال الدین بهزاد از هرات به تبریز سبب پیدایش مکتب تازه ای در نقاشی شد که به مکتب صفوی شهرت دارد. مهاجرت هنرمندان از هرات به تبریز (پایتخت شاه اسماعیل) و پس از آن انتخاب و تعیین بهزاد نقاش با صلاحدید شاه اسماعیل به مدیریت کتابخانه شاهی که در آن وقت بسیار شبیه به هنرستان پیشه و هنرهای زیبا بود، مستلزم این گونه پیشرفتها بود.

از دیگر آثار معروف معماری در دوران قاجاریه می توان به کاخ گلستان و مسجد و مدرسه سپهسالار اشاره کرد.

بهزاد اسلوب نقاشی را به طبیعت و زندگانی مردم نزدیک کرد و در نقاشی شبیه سازی را که تا آن زمان بدان طرز معمول نبود مرسوم ساخت و تصاویر اشخاص را چنان نقش کرد که گویی زنده و جاندار است. اکثر نقاشان مشهور آن عهد نیز با او هماهنگ بودند و این شیوه را پسندیده و پیروی کردند. این مکتب مطبوع تا هشتاد سال دوام داشت.

در دوره شاه عباس شیوه تازه ای در نقاشی پدید آمد که مبتکر آن نقاش بزرگ دوره صفویه رضا عباسی است. آنچه وی را از مقلدانش جدا می سازد علاقه او به طراحی خالص است. رضا عباسی پیرو سادگی و استفاده از خطوط منحنی بود. در کارهای او رنگ ها ملایم و لطیفند.

در عهد صفوی خوشنویسی اعم از نسخ، نستعلیق و شکسته به اوج خود رسید.

دوران زندیه نقاشی مستقلی نداشته و در واقع حدفاصل میان نقاشی دوره صفویه و قاجار است، اما در دوران قاجاریه شاهد گسترش هر چه بیشتر فرهنگ و هنر غرب هستیم که نتایجی جدید حاصل میشود یعنی نوعی نقاشی پدید میآید که از دو سو مایه دارد. در نقاشی های عهد قاجاریه هم گرایشهای تزیینی که خاص نقاشان ایرانی است به چشم میخورد و هم تمایل به طبیعت پردازی که برگرفته از نقاشی غربی است.

دوران دوم نقاشی قاجاریه از صنیع الملک آغاز میشود. وی که نقاش را در طی اقامت خود در ایتالیا آموخته بود منشا تأثیرات جدیدی در ایران شد. وی را میتوان پایه گذار هنر گرافیک در ایران دانست. در اواخر عهد قاجاریه نقاشی معروف به نام کمال الملک (محمدعلی غفاری) به جامعه هنر معرفی شد که مطالعات و تحصیلات نقاشی را در اروپا فرا گرفته بود اما با همه تبحری که در این راه به دست آورد هیچ گاه روحیه و فضای ایرانی آثارش را از دست نداد. از معروف ترین نقاشی های وی میتوان به تکیه دولت، فالگیر بغدادی، اتاق آیینه و ... اشاره کرد.

با رواج صنعت چاپ، خصوصاً در دوره قاجاریه، از اهمیت خوشنویسی تا حدی کاسته شد، اما خوشنویسان برجسته ای چون میرزا محمد کلهر در این دوران ظهور می کردند. همزمان با رشد صنعت، سفال گری سنتی نیز کم کم راه زوال در پیش گرفت. کاشی کاری این دوران نیز به شدت از هنر غرب متأثر بود. نقش های تازه ای به نام گل لندنی رایج و رنگ های تازه ای به کار گرفته شد. عمارت کلاه فرنگی (موزه پارس) و کاشی کاری مسجد وکیل در شیراز موید ای نکته است.